Vaccinatieverhalen is een blogserie waarin ik uitleg wat de waarde van vaccins is. Het is losjes gebaseerd op: ‘This Podcast Will Kill You’. Doel van dit blog is uitleg geven, want twijfel en negatieve gevoelens rondom vaccinatie lijken toe te nemen. De vaccinatiegraad in Nederland daalt en dat is zorgelijk. De enige oplossing die ik zie is voorlichten.
Nu we DKTP hebben afgerond (lees hier de blogs over difterie, kinkhoest, tetanus en polio), is het tijd voor een losstaand vaccin en het verhaal hierachter. Dit keer zoomen we in op HPV en de soorten kanker die deze virussen kunnen veroorzaken. Dat is niet alleen baarmoederhalskanker. HPV kan ook keel-, penis-, anus-, vagina- en vulvakanker veroorzaken. Maar omdat een infectie an sich ons niet direct ernstig ziek maakt hebben we vaak niet door dat we besmet zijn. Het is met recht een sluipmoordenaar.
Je voelt je kiplekker…
Zo zou het altijd moeten zijn. Je hebt nergens last van. Je merkt dus ook niet dat je lichaam aan het strijden is tegen een HPV infectie. Dit gevecht zal het lichaam 9 van de 10 keer winnen, maar bij jou is dat helaas niet het geval. Toch heb je niets door. Pas twee jaar later tijdens een doktersbezoek wegens vage klachten of na een bevolkingsonderzoek, gaan alle alarmbellen af. Er zijn afwijkende cellen aangetroffen. Het nieuws dat je kanker hebt slaat je totaal uit het lood. Je bent nog jong en leeft hartstikke gezond. Hoe kan dit nou? De arts stelt je gerust. Er zijn goede behandelopties, maar de komende tijd wordt zwaar. Als je hoort dat de kanker veroorzaakt is door HPV kun je jezelf wel voor je kop slaan. Had je je maar laten vaccineren…
Stigma
Voor we een verdere deepdive in HPV maken eerst dit: er zijn veel misvattingen en stigma’s rondom HPV. Er wordt gedacht dat het alleen een risico voor vrouwen is en dat het een teken is van een losse seksuele moraal. Beide fout. Dit soort ideeën maken het voorlichten over- en voorkomen van HPV-kanker erg lastig. Eeuwig zonde want 80 à 90% van ons zal in zijn/haar/hen leven één of meerdere malen besmet raken met HPV. En zonder vaccinatie is dat elke keer weer een risico. Ik kreeg van een gezondheidswetenschapper uit mijn kennissenkring een voorbeeld wat zij gebruikt om voor te lichten.
Een jonge conservatieve vrouw ging als maagd het huwelijk in. Haar man had voor zijn huwelijk al enkele relaties gehad en was zonder dit te weten besmet met HPV. Dit heeft hij ongemerkt op haar overgebracht. Nu is ze begin 30 en heeft ze een voorstadium van door HPV veroorzaakte baarmoederhalskanker. Één partner was genoeg.
De biologie
HPV virussen (humaan papilloma virussen) vallen onder de familie van Papillomaviridae. Deze brede familie heeft virussen die alle levende wezens op aarde kunnen besmetten. De voor mensen gevaarlijke varianten, HPV dus, zijn er in veel verschillende soorten. Het zijn er minstens honderd. Alle papillomavirussen zijn DNA virussen en kunnen integreren in ons genoom (DNA). Dat klinkt eng maar gelukkig ruimt ons lichaam in de meeste gevallen zo’n infectie gewoon weer op. Pas als dit een keer niet gebeurt, kunnen er problemen ontstaan.
HPV-virussen besmetten epitheelcellen. Dat zijn de cellen die het omhulsel van ons lichaam beslaan zoals huid en sommige mucosa (slijmvliezen). De meeste HPV-virussen infecteren onze huid en veroorzaken bijvoorbeeld wratten. Ongeveer 40 HPV-virussen hebben een voorkeur voor mucosa en zijn seksueel overdraagbaar. Enkele hoog-risico varianten van die 40 virussen kunnen kanker veroorzaken. Om te begrijpen hoe dit gebeurt leg ik eerst uit wat HPV met je celdeling doet, want daar begint het allemaal mee.
HPV versnelt je celdeling. Sterker nog, celdeling is dé manier van HPV om zichzelf te vermeerderen. Dat zit zo: een HPV virus besmet de basaalcellen (derde laag van de epitheel) en integreert in ons genoom (DNA). Het geeft hier vervolgens opdracht om de celproductie te verhogen en zo het DNA, waar het zichzelf ingewerkt heeft, te verspreiden. HPV maakt hierbij slim gebruik van de levensloop van ons epitheel. De celgroei hierin is namelijk naar buitengericht waarbij cellen uiteindelijk zullen worden afgestoten via bijvoorbeeld huidschilfers. Op dat moment komen de virusdeeltjes van de HPV vrij en kunnen ze anderen weer besmetten.
Afbeelding: basaal cellen in onze huid (schematische weergave) en mucusa (microscopische weergave)
Maar hoe leidt dit dan tot kanker? Gelukkig gebeurt dit 9 van de 10 keer niet. Maar heb je een hoog-risico HPV-virus te pakken zoals HPV 16 of 18 dan loop je wel risico. Deze virussen hebben namelijk nog een extra truc naast die versnelde celdeling. Ze kunnen de tumor onderdrukkende controlesystemen van ons immuunsysteem dwarsbomen. Dit systeem controleert normaliter nieuw gekopieerde cellen op fouten. Worden die gevonden dan krijgt de cel zonder pardon opdracht tot zelfvernietiging (apoptose), om ons zo te beschermen tegen tumorvorming. Maar hoog-risico HPV kan dit systeem dus onderdrukken. Dan heb je dus een extra snelle en ongecontroleerde celdeling. Dat is natuurlijk 12 steden, 13 ongelukken. Want tijdens het kopiëren kunnen altijd foutjes gemaakt worden, alleen worden die nu niet meer opgemerkt en onschadelijk gemaakt. Zo kunnen cellen ineens naar binnen gaan groeien i.p.v. naar buiten, clusters vormen en zo tot tumoren leiden. En die tumorcellen kunnen net als andere kankers als ze eenmaal aanwezig zijn uitzaaien. En dat gebeurt vaak. Niet omdat ons lichaam de HPV niet vaak genoeg opruimt maar door de grote schaal waarop wij met HPV geïnfecteerd raken. Alleen wat betreft baarmoederhalskanker zijn er wereldwijd jaarlijks al 500.000 nieuwe door HPV veroorzaakte gevallen met 300.000 sterfgevallen.
Afbeelding: vormen van HPV-kanker
De Geschiedenis
Het is safe to say dat papillomavirussen al sinds het begin van het leven op de aarde bij ons zijn. Dat kunnen we zeggen omdat er voor elk levend wezen wel virusvarianten zijn die perfect op hen zijn aangepast. Er is zelfs vissen papillomavirus! Of en hoe het virus ooit oversprong naar de mens is niet bekend. Sterker nog de geschiedenis van HPV en HPV-kanker is eigenlijk helemaal niet zo oud. Baarmoeder- en baarmoederhalskanker waren natuurlijk wel bekend, evenals andere plaatsen waar tumoren konden optreden. Maar dat HPV de veroorzaker hiervan was, dat was een hypothese die pas in 1976 het levenslicht zag.
De Duitse viroloog Harald zur Hauzen kwam op dit idee na eerder onderzoek naar een ander kanker veroorzakend virus nl: Epstein Barr. Hij wist hierdoor dat virussen kanker konden veroorzaken. Dat er gezocht moest worden naar een virus kwam in 1950 op, na de ontdekking dat sommige soorten kanker een soortgelijk patroon vertoonde als SOA’s. Ze kwamen vaker voor bij mensen die seksueel actief waren. Maar men wist toen al dat kanker niet besmettelijk is. Dus werd er ingezoomd op virussen. Nadat uit eerdere onderzoeken was gebleken dat het herpes simplex virus niet de veroorzaker was, richtte Zur Hausen zich op HPV. Dit kwam mede door een paper dat hij gelezen had uit 1930. Hierin werden konijnen beschreven die besmet waren met een papillomavirus. Zij ontwikkelden eerst wratten en vervolgens tumoren. Tijdens zijn onderzoek, ontdekte Zur Hausen meerdere HPV-virussen. Het duurde tot 1983 voordat hij HPV 16 en 18 ontdekte en bevestigd werd dat deze 2 HPV-virussen in 70% van de gevallen werden aangetroffen in baarmoederhalstumoren. Vanaf 1986 begon Zur Hausen te strijden voor een vaccin tegen deze vormen van HPV. Zijn onderzoek en activisme hebben hem in 2008 de Nobelprijs voor de geneeskunde opgeleverd.
Afbeelding: Nobelprijs certificaat Zur Hausen
Uit een vervolgonderzoek in de jaren 90, gebaseerd op het werk van Zur Hausen, werd naar data uit 22 landen gekeken. Daaruit bleek dat 93% van de gevallen van baarmoederhalskanker te herleiden waren tot HPV. Een daaropvolgend onderzoek kwam zelfs tot 99,7%. Er was geen twijfel meer mogelijk HPV kon kanker veroorzaken! Van die 40 virussen die seksueel overdraagbaar zijn, zijn er 13 hoog-risico. HPV 16 en 18 zijn verreweg de grootste veroorzaker van kanker. Gelukkig kunnen we daartegen vaccineren.
Het eerste vaccin tegen HPV 6, 11, 16 en 18 kwam in 2006/2007 op de markt. Dit vaccin (Gardasil) werd ontwikkeld door Ian Fraser en Jian Zhou van de universiteit Queensland, Australië en beschermt ook tegen genitale wratten (6 & 11). In 2007 kwam ook Cervarix op de markt. Een bivalent vaccin dat beschermt tegen HPV 16 en 18. In 2014 kwam Gardasil-9 op de markt. Dit is het meest uitgebreide vaccin en beschermt tegen 9 soorten HPV nl: 6, 11, 16, 18, 31, 33, 45, 52 en 58. We hebben dus een vaccin tegen kanker. Wat heet, we hebben drie vaccins. Prachtig toch?
Sidestep: heb je weleens gehoord van Henrietta Lacks? Waarschijnlijk niet. Zij was een Afro-Amerikaanse vrouw die in 1951 stierf aan baarmoederhalskanker. Wat haar bijzonder maakt is dat haar tumorcellen vandaag de dag nog steeds rondgaan als cellijn en gebruikt worden in vele laboratoria voor allerhande medische testen. Ze worden de HeLa cellijn genoemd. Allemaal mooi en aardig natuurlijk, maar dit alles is in 1951 opgestart zonder toestemming van Henrietta of haar nabestaanden. Medisch-ethisch dus verre van verantwoord. Pas in 1971 kwamen haar kinderen er bij toeval achter dat hun moeders cellen op deze wijze in omloop zijn. Sinds die tijd strijd haar familie voor eerherstel. Meer weten hierover? Bekijk de bronnen van dit blog.
Afbeelding: Henrietta Lacks
Huidige stand van zaken en bestrijding
In Nederland vaccineren we meisjes sinds 2010 tegen HPV 16 en 18 met Cervarix. In 2021 zijn we ook gestart met het vaccineren van jongens. Op dit moment is de vaccinatiegraad in de doelgroep ongeveer 66%. Dat is natuurlijk te laag, want kom op jongens en meisjes, ouders en verzorgers… het vaccin voorkomt kanker! Kinderen krijgen vanuit het rijksvaccinatieprogramma in het jaar dat ze 10 worden een uitnodiging voor de twee benodigde vaccinaties. Tussen de 2 prikken zit 6 maanden. Dit gebeurt zo jong omdat het vaccin het beste werkt als er nog geen HPV besmetting heeft plaatsgevonden. Dat betekent dus vaccineren voor iemand seksueel actief wordt. En ja, het is ook belangrijk om jongens te vaccineren. Zij kunnen ook HPV-kanker krijgen én anderen besmetten.
Afbeelding: schema rijksvaccinatieprogramma
Dit jaar (2023) is er een inhaalcampagne gestart waarin iedereen t/m 26 jaar zich gratis kan laten vaccineren tegen HPV. Ook als je wél al seksueel actief bent (geweest) heeft het namelijk zin. Het vaccin kickstart je immuunsysteem dat vervolgens een eventueel bestaande infectie of nieuwe infecties beter zal kunnen herkennen en bestrijden. En nogmaals, dit vaccin voorkomt kanker. Waarom zou je dat niet willen voorkomen? Grijp je kans! Val je buiten de leeftijdsgroep en wil je je laten vaccineren, of wil je een ander vaccin dan Cervarix, dan kun je contact opnemen met je huisarts. Hou er rekening mee dat je dan zelf opdraait voor de kosten.
Afbeelding: promotie voor HPV-vaccinatie in rijksvaccinatieprogramma
We zijn inmiddels natuurlijk al een tijdje bezig met vaccineren en de eerste resultaten m.b.t. kankergevallen beginnen binnen te komen. Zo is uit recent onderzoek in Amerika gebleken dat de vaccinaties daar tot bijna 100% effectief zijn tegen HPV en hierdoor veroorzaakte kanker. Dat scheelt alleen daar al 36.500 gevallen van HPV-kanker op jaarbasis. Dus het is echt zo, we hebben een vaccin tegen kanker. Wat heet tegen 6 soorten kanker (penis, vulva, vagina, anus, keel/mond en baarmoederhals). Lijkt mij een no-brainer. Haal dat vaccin!
Meer weten?
Bekijk onderstaande bronnen:
of luister ‘This Podcast Will Kill you’ aflevering: 67
Hartelijk dank aan
(Prof. Immunologie) en Frank Stassen (Prof. Microbiologie) voor het proeflezen!Next up: een virus wat velen van ons als ongevaarlijk zien maar toch in 30% van de gevallen tot (ernstige) complicatie leidt en een staartje heeft. Het wist je immuungeheugen!
Dit is een van de betere verhalen tot dusver.
Ga zo door. Dit begint een hele goede reeks te worden!