Vaccinatieverhalen #4: krampachtig
Vaccinatieverhalen is een blogserie waarin ik uitleg wat de waarde van vaccins is. Het is losjes gebaseerd op: ‘This Podcast Will Kill You’. Doel van dit blog is uitleg geven, want twijfel en negatieve gevoelens rondom vaccinatie lijken toe te nemen. De vaccinatiegraad in Nederland daalt en dat is zorgelijk. De enige oplossing die ik zie is voorlichten.
Net als in de vorige blogs over difterie en kinkhoest, maken we weer een deepdive in een ziektebeeld veroorzaakt door een bacterie. Eentje die ons in krampachtige situaties kan brengen en zelfs de dood tot gevolg kan hebben. Totaal onnodig trouwens, want we kunnen ons met vaccins goed tegen deze ziekte wapenen.
Afbeelding: Clostridium tetani
Je voelt je niet lekker…
Je hebt spierpijn, verhoging of koorts, bent rusteloos en hebt last van je kaak. Je hebt vast iets opgelopen maar wat dan? Je voelt je steeds slechter. Dit gaat zo niet langer. Gelukkig kun je vrij snel terecht bij je huisarts. Eenmaal daar merkt deze op dat je hartslag verhoogd is, je veel te snel ademt en helemaal verkrampt lijkt. De huisarts ziet krassen en schrammen op je arm en vraagt wanneer je voor het laatst bent gevaccineerd tegen tetanus. Je blijkt helemaal niet gevaccineerd. De combinatie van je symptomen en het ontbreken van een tetanusvaccinatie zijn voor je huisarts reden genoeg om alarm te slaan en een directe diagnose te stellen. Tetanus dus en dat moet snel behandeld worden. Niet veel later lig je in een ambulance onderweg naar het ziekenhuis.
De biologie: wat is het en wat zijn de symptomen?
Tetanus is het gevolg van een infectie met de Clostridium tetani bacterie. Dit is een grondbacterie die anders dan anders is. Het is er namelijk één die sporen kan vormen. Dit is een overlevingsstrategie voor de bacterie die door een spore te vormen het aanwezige erfelijk materiaal (wat weer kan uitgroeien tot een nieuwe bacterie) opslaat in een omhulsel. De ziekteverwekker kan in deze vorm enorm lang overleven. Zelfs kokend water en ontsmettingsmiddel krijgen hem niet dood. Een lastig beestje om uit te roeien dus. Iets wat ons (spoiler alert) ook nooit gaat lukken. Het ziekteproces van tetanus begint vaak bij blootstelling aan deze sporen. Dit kan direct via een open wond die in contact komt met straatvuil, stof, mest of aarde, of via een prikwond, een diepe brandwond maar ook indirect via de beet van een dier. Er is geen overdracht van mens op mens bij tetanus.
Afbeelding: besmet raken met Clostridium tetani
Wist je dat: we geen waterdichte diagnostische test hebben voor tetanus? De diagnose wordt gemaakt op basis van symptomen, vaccinatiestatus en aanwezigheid van (recent geheelde) wonden.
De tetanusbacterie is extreem gevoelig voor zuurstof en kan alleen groeien in een zuurstofarme omgeving. Hij voelt zich dus het lekkerst in wat diepere wonden met dood weefsel als voedingsbodem. Hier veranderen sporen weer terug in hun originele bacteriële vorm en beginnen ze te groeien. De incubatietijd na besmetting ligt tussen de 3 dagen en 3 weken. Net als bij difterie en kinkhoest is ook dit keer de bacterie zelf niet hetgeen wat je echt ziek maakt. Het zijn opnieuw gifstoffen (toxinen), die deze bacterie uitscheidt, die de ellende veroorzaken. Dat zijn er 2: tetanospasmine en tetanolysine.
Over de functionaliteit van de laatstgenoemde weten we nog niet erg veel maar tetanospasmine is een neurotoxine. Deze is vooral gevaarlijk omdat het tot extreme activiteit in onze zenuwen leidt. De symptomen die wij hierdoor ervaren zijn niet mals.
Afbeelding: symptomen van tetanus
Die symptomen zijn:
Rusteloosheid
Kaakkramp
Oncontroleerbare spierspasmen
Spierstijfheid over het hele lichaam
Moeite met slikken
Hoofdpijn
Koorts en overmatig zweten
Veranderingen in bloeddruk en hartritme
Dit alles kan zo hevig zijn, dat je botten breekt door de spierspasmen en niet meer (goed) kan ademen door verkrampte stembanden en spieren in je keel. Van elke 10 onbehandelde gevallen van tetanus, hebben er gemiddeld 1 tot 2 een dodelijk afloop. Dit komt dan vooral door een aspiratie longontsteking. Hierbij ontwikkel je longontsteking omdat er door verslikken voedsel, speeksel of braaksel in de longen terecht komt.
De Geschiedenis
Tetanus is al heel lang een doorn (pun intended) in ons oog. Het werd voor het eerst beschreven door de Griekse arts Hippocrates die tussen 460-370 jaar voor onze huidige jaartelling begon leefde. Het viel hem op dat deze toen nog onbekende ziekte vooral veel op het slagveld voorkwam. Dit gaf hem het idee dat de ziekte veroorzaakt werd door iets wat van buitenaf, via een wond, het lichaam binnendrong. Onthoud dat dit ruim 2000 jaar voor het ontdekken en accepteren van de kiemtheorie was en we op dat moment nog vrij weinig wisten van het hoe en waarom van ziek worden. Dat Hippocrates dus zo’n accurate observatie wist te maken over de ziekte is uitzonderlijk.
Hoewel oude beschavingen dus bekend waren met tetanus als ziektebeeld en de link wisten te leggen tussen wonden en de daaropvolgende destijds vaak fatale symptomen van tetanus, duurde het nog tot 1884 voordat de tetanus toxinen werden ontdekt door Arthur Nicolaier die deze na ontdekking vergeleek met strychnine (een neurotoxine net zoals dat wat de tetanusbacterie produceert). Hij isoleerde de gifstoffen uit levende grondbacteriën. Pas in 1891 werd de Clostridium tetani bacterie geïsoleerd vanuit een mens door Kitasato Shibasaburo, die bewees dat het tetanus veroorzaakte door de bacteriën te injecteren bij dieren die vervolgens dezelfde ziekteverschijnselen kregen. Hij bewees vervolgens dat de toxinen onschadelijk gemaakt konden worden met antiserum aangemaakt door besmette dieren. In de eerste Wereldoorlog (smerige loopgraven, bloederige wonden) kwam tetanus veel voor en behandelden ze de getroffen soldaten, als ze dit voorhanden hadden, met dit antiserum. Het was in de loopgraven helaas niet altijd (snel) verkrijgbaar. Tetanus was daarom een veel voorkomende doodsoorzaak voor soldaten in die periode. In 1924 ontwikkelde P. Descombey het tetanus toxoid vaccin zoals we dit vandaag de dag nog kennen en gebruiken. In Nederland worden kinderen sinds 1957 standaard gevaccineerd tegen tetanus als onderdeel van het rijksvaccinatieprogramma. Voor de start hiervan stierven er in Nederland gemiddeld 50 mensen per jaar aan de ziekte.
Afbeelding: antiserum tegen tetanus
Huidige stand van zaken en bestrijding
Zoals ik hierboven al noemde is 1 à 2 op de 10 onbehandelde gevallen van tetanus dodelijk. Dat komt doordat het bestrijden van de bacterie met antibiotica, zoals we gewend zijn, in de meeste gevallen geen zin meer heeft. Als zij eenmaal hun gifstoffen hebben losgelaten werkt antibiotica niet meer. Het is dus van het grootste belang om besmetting met tetanus te voorkomen. En aangezien we overal omringt zijn met de sporen van Clostridium tetani is het een illusie om te denken dat we blootstelling aan de bacterie kunnen tegengaan. Dus moeten we ons wapenen tegen de gifstoffen die ze produceren. Het liefst preventief via vaccinatie. Het middel wat we in onze vaccinaties gebruiken om ons te beschermen tegen tetanus bevat een toxoid (onschadelijk gemaakte gifstof) en wordt in combinatie met andere middelen gegeven met 3, 5 en 11 maanden en bij 4 en 9 jaar.
Afbeelding: schema Rijksvaccinatieprogramma.
Gelukkig zijn wij in Nederland erg voortvarend. Bijna alle kinderen zijn ingeënt. Omdat een toxoid vaccin zoals dat tegen tetanus een onschadelijk gemaakte gifstof bevat, moet het vaccin meermaals gegeven worden om maximale bescherming op te bouwen. Die bescherming is niet permanent en neemt gedurende de tijd langzaam af. Het is, tenzij je in een risicogroep zit, niet nodig om extra boosters te halen maar wel protocol om mensen met wonden die geen, of 10 jaar of langer geleden een tetanusvaccinatie hebben gehad, direct te vaccineren.
Zo’n vaccinatie met de toxoid na een mogelijke blootstelling, kickstart je immuunreactie en de geheugencellen die je eventueel al had vanuit eerdere vaccinaties. En dat is belangrijk want de toxines die de bacterie aanmaakt kunnen zelfs in hele kleine hoeveelheden erg schadelijk zijn. Als je immuunsysteem deze eenmaal opmerkt, ben je dus eigenlijk al te laat. De gifstoffen zijn er dan al. Met een booster voorkom je dat een eventuele besmetting met de bacterie of sporen daarvan, uitgroeit tot daadwerkelijke ziekte. Kom je dus met een wond bij een arts dan zal je vaccinatiestatus altijd een vraag zijn. Risicogroepen voor tetanus (dus mensen aan wie wel boosters geadviseerd worden) zijn o.a.: dierenartsen, boeren, vuilnisophalers, artsen, medisch wetenschappers en drugsverslaafden die spuiten.
Zijn er al tekenen van ziekte dan is het te laat voor vaccineren en start een rigoureus programma bestaande uit wondreiniging, spoeling en excisie (het openen van een wond, zodat er zuurstof bij kan wat voor de bacterie toxisch is). Daarnaast wordt geprobeerd de gifstoffen zoveel mogelijk te neutraliseren door toediening van anti-tetanus immunoglobuline (antistoffen) en ontvang je ondersteunende therapieën om de symptomen van tetanus te onderdrukken zoals spierverslappers, pijnbestrijding en andere kalmerende middelen. In zeer ernstige gevallen kan beademing nodig zijn omdat ademhalen vanwege de spierspasmen niet meer lukt. Allemaal ellende die grotendeels te voorkomen is met vaccins. Die werken zo goed dat we in Nederland tegenwoordig niet meer dan 5 gevallen van tetanus per jaar zien. Die gevallen zijn dan door de heftige maar goede behandelprotocollen zelden dodelijk. In de periode 2004 - 2015 is hier maar één sterfgeval door tetanus bekend. Een hele mooie overwinning kijkende naar de 50 doden per jaar die het waren voor we begonnen met vaccineren.
Dus tetanus is in Nederland inmiddels gelukkig heel zeldzaam. Er is echter één nog niet eerder genoemde risicogroep die zichzelf nog niet kan beschermen en extra aandacht verdient. Dat zijn pasgeboren baby’s. In de vorige blogs vertelde ik al over de 22 weken prik voor zwangeren. Dit is een DKT-vaccin (difterie, kinkhoest en tetanus) en ten zeerste aan te raden omdat pasgeborenen de eerste drie maanden van hun leven zelf nog geen vaccins krijgen. Hun weerstand krijgen ze van hun moeder mee. Als die niet, of niet recentelijk gevaccineerd is tegen tetanus en dus lage antistoffen heeft, krijgt de pasgeboren baby niet of nauwelijks bescherming mee. De meest voorkomende gevallen van tetanus bij pasgeboren baby’s treden op door infectie van de navelstomp vanwege slechte hygiëne. Daarom wordt het uitdrogen en afvallen van die navelstomp ook scherp gemonitord door de kraamverzorgende in de eerste dagen. Neonatale tetanus (zoals het bij pasgeboren baby’s genoemd wordt) is tot 90% van de gevallen dodelijk voor het pasgeboren kind, omdat de ziekte ondanks al onze behandelmethoden een te grote impact op hun nog kleine lichaam heeft. Het komt vooral voor in armere landen met slechte hygiëne en gezondheidszorg. Maar dat betekent niet dat het in Nederland niet kan gebeuren.
Afbeelding: tekening van baby met tetanus
Hoewel we tetanus niet meer vaak zien en er weinig over horen is het een niet te onderschatten ziekte. De bacterie is overal. De enige reden dat we dit onder controle hebben is de combinatie van vaccineren, hygiëne en goede behandelprotocollen. En nu je weet hoe ziek je kan zijn, is de keuze voor een vaccin snel gemaakt toch?
Meer weten?
Bekijk onderstaande bronnen:
of luister ‘This Podcast Will Kill you’ aflevering: 95
Hartelijk dank aan
(Prof. Immunologie) en Frank Stassen (Prof. Microbiologie) voor het proeflezen!Next up: het leek gewoon wat heftige spierpijn en koorts, maar als je na 2 dagen tintelingen voelt en iets later ineens door je benen zakt, weet je dat het goed mis is. Eenmaal in het ziekenhuis krijg je slecht nieuws. Er is geen medicijn.
Duidelijk verhaal weer. Ik wist niet dat Tetanus zo verschrikkelijk was.
Bedankt Fenna!