Vaccinatieverhalen #5: verlammend

Vaccinatieverhalen is een blogserie waarin ik uitleg wat de waarde van vaccins is. Het is losjes gebaseerd op: ‘This Podcast Will Kill You’. Doel van dit blog is uitleg geven, want twijfel en negatieve gevoelens rondom vaccinatie lijken toe te nemen. De vaccinatiegraad in Nederland daalt en dat is zorgelijk. De enige oplossing die ik zie is voorlichten.

Na drie eerdere blogs over ziektebeelden veroorzaakt door bacteriën (difterie, kinkhoest en tetanus) is het nu eindelijk tijd voor een virus. Ik was zo enthousiast, dat ik dacht: “waarom één virus doen, als je er ook direct drie kan pakken”. Zo gezegd, zo gedaan. De genetisch verschillende virussen waar ik het dit keer over ga hebben, veroorzaken één ziektebeeld wat vroeger gevreesd werd en in sommige gebieden van de wereld nog steeds ellende veroorzaakt. Als ik zeg: ‘ijzeren long en braces’, dan gaat er vast wel een lampje branden. Dit keer bespreken we polio en dan specifiek poliomyelitis, de ziekte die tot verlamming, dood en post-polio syndroom kan leiden. In de jaren 90 was er nog een uitbraak in Nederland en vorig jaar werd polio in ons rioolwater opgemerkt. En hoewel we het dankzij inspanning van de WHO bijna de wereld uit hebben, is het nog niet zo ver en blijft voorzichtigheid geboden.

Afbeelding: patiënt met verlammingsverschijnselen door polio.

Je voelt je niet lekker…

Na een heerlijke zomerse dag ben je moe. Je gaat vroeg naar bed maar voelt je de volgende dag niet beter. Sterker nog je ontwikkelt koorts, hebt spierpijn en je rug doet zeer. Na een dag of 2 wordt het erger. Je begint moeilijk te lopen, komt vast door de pijn in je rug denk je, totdat je bijna door je benen zakt als je probeert op te staan. In paniek bel je het alarmnummer. Eenmaal in het ziekenhuis worden allerlei testen gedaan. Scans, een ruggenmergpunctie, bloedonderzoek en het testen van urine en ontlasting. Uit dat laatste komt al vrij snel een antwoord. Eentje dat je nooit had verwacht. Je blijkt polio te hebben en niet alleen dat, je bent één van de ongelukkigen bij wie het virus poliomyelitis heeft veroorzaakt. Dat betekent dat het je zenuwstelsel aanvalt. Dit veroorzaakt de spierzwakte en verlammingsverschijnselen die je ervaart. Tot je grote schrik vertellen de artsen dat er geen medicijn tegen het virus is. Je moet het zelf verslaan. De artsen kunnen je lichaam alleen ondersteunen in het gevecht.

Wist je dat: Franklin D. Roosevelt (de 32e president van de VS) op zijn 39e geveld werd door polio en hierdoor blijvend verlamd is geraakt. Hij probeerde dit vakkundig verborgen te houden voor zijn kiezers, maar kon na de ziekte niet meer zelfstandig staan of lopen en had altijd een stok of rolstoel nodig.

De biologie: wat is het en wat zijn de symptomen?

Poliomyelitis, ook wel gewoon polio genoemd, is een ziektebeeld dat veroorzaakt wordt door niet één maar drie virussen. Deze zijn, heel origineel, Humaan Poliovirus 1, 2 & 3 genoemd. De virussen, hoewel verschillend, veroorzaken hetzelfde ziektebeeld. Het zijn zogenoemde enterovirussen. Dat betekent dat deze en andere virussen uit dezelfde familie vooral worden aangetroffen in onze ingewanden. De Humaan Poliovirussen infecteren alleen mensen, maar er zijn ook andere enterovirussen die dieren infecteren. Van de meeste enterovirussen worden we trouwens helemaal niet ernstig ziek. Ze kunnen van alles veroorzaken van diarree tot keelontsteking maar we slaan ons er normaliter kranig doorheen. Polio is een ander verhaal. Dat kan je veel zieker maken. Alle enterovirussen (zo ook polio) zijn zogenoemde RNA virussen. Misschien herken je dit trouwens wel want SARS-CoV-2 is ook een RNA virus. Belangrijkste om voor nu over RNA virussen te onthouden is dat ze zich snel kopiëren en zich dus snel in ons lichaam kunnen verspreiden. Vaak zijn ze ook zeer besmettelijk.

Poliovirussen worden van mens op mens overgedragen door contact met ontlasting, of besmet voedsel en water. Polio heeft een hoge besmettingsfactor met een reproductiegetal tussen de 5 à 7. Dat betekent dat elke besmette persoon in een omgeving waar nog geen weerstand tegen polio is, het virus aan 5 tot 7 mensen doorgeeft. Polio is bij ons vooral bekend als kinderziekte omdat het voornamelijk kinderen onder de 5 jaar treft. We noemen het daarom ook wel kinderverlamming. Dat betekent overigens niet dat een ongevaccineerde volwassene er niet (ernstig) ziek van kan worden, zoals het verhaal van Franklin D. Roosevelt hierboven bewijst.

De symptomen van polio (kunnen) zijn:

• Koorts

• Vermoeidheid

• Hoofdpijn

• Overgeven

• Stijve en pijnlijke gewrichten

• Tijdelijke of permanente verlamming (met dood tot gevolg)

Afbeelding: symptomen van polio

Gelukkig heeft 95% van de mensen niet of nauwelijks klachten na een poliobesmetting maar dat is geen reden om de ziekte te onderschatten. Ongeveer 4% van de besmette mensen ervaart griepachtige symptomen en 1% krijgt daadwerkelijk te maken met de verlammingsverschijnselen van poliomyelitis. Dat is 1 op de 100 zieken. De helft daarvan zal een vorm van blijvende verlamming oplopen, meestal aan de benen. Dat is dus 1 op de 200 zieken. Van de mensen die poliomyelitis oplopen (1 op de 100) sterft 5 à 10% door verstikking omdat hun ademhalingsspieren verlamt raken. De kans dat je ernstig ziek wordt van polio is misschien klein maar als je één van de ongelukkigen bent, is de schade vaak niet te overzien. En omdat er ook nog eens drie virussen zijn, kun je (tenzij je je laat vaccineren) gewoon opnieuw ziek worden. Of en hoe je vervolgens herstelt is maar de vraag. En dan is er ook nog zoiets als post-polio syndroom.

We spreken van post-polio syndroom als iemand lang na een polio besmetting, die tot poliomyelitis leidde, ineens nieuwe klachten krijgt. Het virus zelf is dan dus niet meer aanwezig. De nieuwe klachten variëren van verminderde spierkracht en spier- en gewrichtspijnen tot concentratieproblemen. Deze openbaren zich 15, 20 soms zelfs 40 jaar na de initiële polio besmetting. Omdat het zichzelf zo laat openbaart, worden de klachten niet altijd correct in verband gebracht met polio. Er is mede hierdoor nog veel onbekend. We weten inmiddels wél, dat chronische overbelasting een belangrijke factor is bij de ontwikkeling van dit syndroom. Dat is logisch want als een deel van je zenuwcellen beschadigd is door poliomyelitis, zullen andere zenuwcellen taken overnemen. Die moeten dus harder werken dan normaal. Dit leidt over een langere periode tot stress en mogelijke schade die zelfs tot celdood kan leiden. Dat verklaart de latere klachten. Hoe heftiger de eerdere infectie met poliomyelitis, hoe groter de kans op post-polio syndroom.

De Geschiedenis

Polio is al sinds mensenheugenis bij ons. Zo zijn er tekeningen uit Egypte van kinderen die met stokken lopen en klassieke kenmerken van verlamming door polio vertonen. Het virus gaat dus al millennia de wereld rond. Maar in tegenstelling tot de in eerdere blogs besproken ziektebeelden, is de eerste klinische beschrijving van het virus niet eens zo heel oud.

In 1789 werd de ziekte voor het eerst beschreven door Michael Underwood. Vervolgens werd de ziekte officieel erkent door de Duitse arts Jakob Heine in 1840. We weten niets over de impact van polio voor die periode maar in de 19e en 20e eeuw waren er regelmatig uitbraken en epidemieën, met ernstig zieken en doden tot gevolg. Het was niet voor niets één van de meest gevreesde ziektes. In 1916 was er bijvoorbeeld een uitbraak in New York waar 2000 mensen stierven. Reken maar eens terug hoeveel besmettingen er dan geweest moeten zijn aangezien 1/100 besmettingen tot poliomyelitis leidt en 5 tot 10% van die groep sterft. In 1952 was er een nog grotere uitbraak waarbij 3000 mensen stierven. Ook in Nederland kon het virus flink huishouden. Voor we startten met vaccinatie waren er jaarlijks enkele honderden gevallen van het virus en tijdens uitbraken kon dit oplopen naar 1500 of zelfs 2000 gevallen. Dit gebeurde o.a. in de oorlogsjaren 1943/44, in 1952 en in 1956.

Afbeelding: polio patiënten in een ijzeren long worden voorgelezen door verpleegkundigen

Er was dus veel druk om een vaccin tegen polio te ontwikkelen en omdat het om niet één maar drie virussen gaat, bleek dit een flinke uitdaging. De eerste die een succesvol poliovaccin wist te maken was Jonas Salk. Dit vaccin (IPV) kwam in 1955 op de markt en bevat dode virusdeeltjes. Het zorgde voor een drastische verlaging van het aantal jaarlijkse gevallen van polio in Amerika. Volgens de WHO daalde dit in in 1957 van 58.000 naar 5600. In 1961 waren er nog maar 161 gevallen. Een groot succes dus!

In 1959 kwam een ander vaccin op de markt. Een oraal vaccin (toediening via de mond i.p.v. via een injectie) ontwikkelt door Albert Sabin. Dit orale vaccin (OPV) bevat verzwakte levende virusdeeltjes. Groot voordeel van dit vaccin is dat het door vrijwel iedereen toe te dienen is. Geen speciale training nodig, want je hoeft niet te prikken.

Afbeelding: oraal polio vaccin van Sabin

Het erkennen van dit vaccin had nog wat voeten in de aarde, want de ontwikkeling vond plaats achter het ijzeren gordijn tijdens de koude oorlog. Eenmaal op de markt was Hongarije het eerste land dat het ging gebruiken en hiermee polio volledig uitroeide Naast het makkelijke toedienen heeft dit vaccin nog een voordeel. Het wekt een sterkere immuunreactie op dan het Salk vaccin, door de levende virusdeeltjes. Mogelijk nadeel is weer dat, omdat er met levend virus gewerkt wordt, er altijd een mogelijkheid bestaat dat mensen echt polio oplopen van het vaccin.

Wist je dat: Salk uiteindelijk niets verdiend heeft aan zijn poliovaccin? Hij besloot het middel niet te patenteren ten gunste van massaproductie. Toen hem in 1955 gevraagd werd wie eigenaar was van het middel zei hij: “De mensen, er is geen patent. Waarom zou je zoiets patenteren? Dat doe je toch ook niet met de zon?”

Met deze 2 vaccins begon de WHO een immens project om polio de wereld uit te krijgen. Doelstelling was om dit in 2000 voor elkaar te hebben. Spoiler alert: niet gelukt. Maar we zijn een heel end. Daarover straks meer.

In Nederland begonnen we in 1957 te vaccineren met het Salk vaccin via het Rijksvaccinatieprogramma. Sinds we zijn begonnen met vaccineren is het aantal gevallen van polio flink gedaald. Na de introductie van het vaccin en enige tijd om de vaccinatiegraad op te bouwen verminderde het aantal gevallen drastisch. Wel waren er in 1971, 1978 en begin jaren 90 nog enkele epidemieën in groepen geloofsbezwaarden die zich weigeren te laten vaccineren.

Afbeelding: poliomeldingen Nederland

Huidige stand van zaken en bestrijding

Polio de wereld uitkrijgen is nog altijd één van de doelen van de WHO. Het ‘Polio Eradication Programme’ draait op volle toeren. De originele doelstelling (polio in 2000 de wereld uit) hebben ze helaas niet gehaald, maar ze zijn goed op weg. Vandaag de dag is polio alleen nog endemisch in Afghanistan en Pakistan. Om ons heen zijn er nog wel 35 landen waar uitbraken gemeten zijn en zijn er 8 landen aangemerkt als risicovol omdat hier de weerstand tegen polio laag is. Er is dus nog werk aan de winkel.

Afbeelding: gevallen van polio wereldwijd sinds 2000.

In Nederland is polio sinds de uitbraken begin jaren 90 niet meer voorgekomen. De vaccinatiegraad tegen de ziekte is hoog met 92% en dat is voldoende om het virus voorlopig buiten de deur te houden. Ik zeg voorlopig omdat in november 2022 nog poliovirus werd aangetroffen in ons rioolwater. Het ging om een wild-type virusvariant die gebruikt wordt in de productie van de orale vaccins met het verzwakt virus. Een medewerker in die productie raakte per abuis besmet tijdens zijn werk. Omdat hij gevaccineerd was werd hij gelukkig niet ziek. Maar hij was wel besmettelijk. Had hij iemand getroffen zonder vaccinatie dan had diegene erg ziek kunnen worden. Daarom is het belangrijk om te blijven vaccineren tegen polio. In London en New York heeft polio zich in 2022 ook weer laten zien. Ook die opleving bleek afkomstig van levende virus vaccins. In tegenstelling tot de situatie in Nederland werden daar wel mensen ziek.

Dat we in Nederland polio onder controle lijken te hebben, komt doordat vaccinatie tegen dit virus is opgenomen in ons Rijksvaccinatieprogramma. We gebruiken de variant van Salk, dus die met de dode virusdeeltjes. Omdat deze variant een minder sterke immuunreactie opwerkt, wordt deze enkele malen herhaald. Het wordt in combinatie met andere middelen gegeven met 3, 5 en 11 maanden en bij 4 en 9 jaar.

Afbeelding: schema rijksvaccinatieprogramma

Maar waarom kiezen we voor de variant met dood virus, als die een minder sterke immuunreactie oproept? Dat doen we omdat je van dit vaccin geen polio kan krijgen. Bij het orale vaccin met verzwakte levende virusdeeltjes, is er een klein risico dat dit wel kan gebeuren. In enkele gevallen wordt degene die het vaccin tot zich heeft genomen ziek, maar het grootste risico zit hem in besmetting van ongevaccineerde mensen om diegene heen, zoals in London en New York gebeurde. Ben je eenmaal volledig gevaccineerd volgens het Rijksvaccinatieprogramma dan hoef je je geen zorgen meer te maken over polio. Enige uitzondering hierop is bij het maken van bepaalde reizen. Ga je langer dan 4 weken naar Pakistan & Afghanistan (endemisch) of Madagaskar, Mozambique of Israel (uitbraken) dan moet je verplicht een poliobooster halen. Dit geldt sinds juni 2022.

Wist je dat er vandaag de dag nog steeds iemand leeft in een ijzeren long? Dat is Paul Alexander die op zijn 5e polio opliep en verlamd raakte. Inmiddels is hij 77!

Afbeelding: Paul Alexander in een ijzeren long toen en nu.

Met de vrij recente ontwikkelingen rondom polio en de strijd om dit virus de wereld uit te helpen die tot nu toe nog niet afgerond is, zijn we er dus nog niet. Er is echt geen enkele reden om je niet te laten vaccineren tegen deze virussen. Als we hierin verslappen zal het ons nooit lukken om polio te verslaan en dat is al erg, maar stel je eens voor dat jij op een dag ineens merkt verlammingsverschijnselen te hebben? De kans is misschien klein maar onderschat de impact niet. Laat je vaccineren!

Meer weten?

Bekijk onderstaande bronnen:

• FDR and Polio - FDR Presidential Library & Museum (fdrlibrary.org)

• History of polio vaccination (who.int)

• GPEI – Global Polio Eradication Initiative

• CDC Pinkbook: Polio

• Poliovirus gevonden in riool Science Park Bilthoven

of luister ‘This Podcast Will Kill you’ aflevering: 7

• This Podcast Will Kill You aflevering 7

Hartelijk dank aan

Marc Veldhoen

(Prof. Immunologie) en Frank Stassen (Prof. Microbiologie) voor het proeflezen!

Next up: een virus wat we bijna allemaal meermaals krijgen in ons leven. Vaak zonder problemen, maar heb je pech…dan kan het kanker veroorzaken en je dood worden.